Theo Compernolle sprak in het college over stress en de stressbalans. Compernolle is specialist in neuropsychiatrie en psychotherapie. Hij is expert op het gebied van stress in de werkcontext. Hij adviseert mensen en bedrijven bij relationele en emotionele aspecten van leiderschap, met name in relatie tot stress en grote veranderingen. Hij promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam, en schreef als gevolg zijn bestseller boek ‘Stress, Vriend en Vijand’. Daarnaast schreef hij nog 7 boeken en publiceerde hij meer dan 100 (!) wetenschappelijke artikelen.
De stelling die hij bij de opening van het college deelde met het online publiek is: stress is geen probleem. Stress is geen probleem, als … Het is vooral een kwestie van balans.
Wat is het eerste waar je aan denkt als je het woord stress hoort?
Voor veel mensen is dat teveel werk, te weinig tijd, hoofdpijn, maagpijn, slecht slapen, humeurig, ontevreden, slechte baas, slechte concentratie enzovoort.
Dat is jammer, omdat mensen vrijwel alleen aan de negatieve termen van stress denken. Door die negatieve associaties met stress hebben moeilijke, negatieve situaties veel sneller en heftiger een negatieve invloed op je.
Dat terwijl stress ook veel goeds kan brengen. Zo is er ook kickstress: je kunt iets heel belangrijks presteren door die stress. Kickstress heb je dus nodig, want dat stimuleert je om te presteren. Vergelijk het met een pijl en boog: het is de stress in de boog die de energie geeft aan de pijl. Hoe harder je aan de boog trekt, hoe sneller de pijl het doel bereikt. Dat werkt hetzelfde met de mens: hoe meer stress, hoe beter. Hoe beter we functioneren, emotioneel, cognitief, lichamelijk en sociaal gezien.
Bij de pijl en boog speelt er nog iets anders mee; de veerkracht. Als je een speelgoed pijl en boog hebt, dan kom je niet ver. Als je een goed onderhouden olympische boog hebt, kun je daar veel plezier van beleven, voor de rest van je leven.
“Leve de stress. Van boog naar balans. Stress is een vriend als je er goed mee omgaat, maar kan een dodelijke vijand zijn als je er niet goed mee omgaat”, aldus Compernolle.
Als je een gelukkig echtpaar in een stresssituatie zet, zal dat de samenwerking bevorderen. Stress heeft namelijk een positieve werking. Denk maar eens aan die momenten dat je iets op het laatste moment doet en allerlei ingevingen krijgt en denkt: ‘Waarom had ik daar niet eerder aan gedacht?!’ Het antwoord is heel simpel: omdat je niet onder genoeg stress stond.
Nu wordt er ingegaan op de stressbalans. Wat belangrijk is om mee te nemen, is dat je de stressbalans op 4 niveaus kunt zien:
- Nederland
- Zorgsector
- Afdeling
- Ik
Daarnaast moet je stressmanagement ook altijd zien op 4 niveaus:
- Wat kan ik met die informatie doen om de stressbalans op orde te krijgen?
- Wat kunnen wij, als collega’s onderling, met die informatie doen om de stressbalans op orde te krijgen?
- Wat kunnen zij, de directie/het management met die informatie doen om de stressbalans op orde te krijgen?
- Wat kunnen zij, de cliënten, met die informatie doen om de stressbalans op orde te krijgen?
De balans: aan de ene kant heb je de eisen die aan ons gesteld worden en aan de andere kant de mogelijkheden om daarmee om te gaan.
Op onze stressbalans zit een heel belangrijk aspect: interpretatie. De stressbalans is niet een objectieve balans, maar een subjectieve balans. Je stressbalans gaat uit balans zodra je denkt dat ‘ie uit balans gaat. Onze stressbalans gaat uit balans als wat we denken dat wat we moeten doen niet meer in balans is met wat we denken dat we kunnen. Het is dus niet de situatie die de stress veroorzaakt maar onze interpretatie van de situatie. Er wordt gezegd dat files veel stress veroorzaken, maar dat is eigenlijk niet waar. Het is onze interpretatie van de file die negatieve stress veroorzaakt. Stress zit tussen je oren.
Stress is dus wat er met je gebeurt zodra je denkt dat er geen goede balans meer is tussen wat je kan en wat je moet doen.
Ligt er structureel te veel op je bord? Leer om nee te zeggen en zeg vaker nee.
De relatie tussen onze prestaties, ons welbevinden en de eisen die aan ons gesteld worden, verloopt in een omgekeerde u-vorm.
Je functioneert en presteert ook niet goed als er te weinig van je wordt verwacht. Als er te weinig uitdaging in zit komt er niet uit wat er in zit en dan beland je in de fase van de verveling. Als de eisen die aan je gesteld worden toenemen, kom je in de plezierfase. Een toename van de eisen, staat gelijk aan een toename van je prestaties. En daarmee ook aan een toename van tevredenheid en creativiteit. Dit blijft toenemen tot je op je tenen loopt, tot je helemaal tegen de bovenkant van de curve zit: dit zijn de momenten waarop je groeit. Zelfs als de uitdaging boven je mogelijkheden zit is het nog steeds goed. Daar gaan we als mensen niet aan onderdoor. Want, het is niet de stress waar je aan onderdoor gaat, maar de chronische stress.
Het gaat dus om de manier van werken: het is een kwestie van pauzes nemen. Dit is heel belangrijk in de stressbalans. Pauzes nemen is heel belangrijk om niet opgebrand te raken.
Gezonde stress is interval stress. Net zoals bij trainen. Niet alleen voor je spieren en je hart, maar vooral voor je brein is interval belangrijk. Inspanning leveren is goed, maar ook stoppen op het juiste moment is belangrijk. Als je genoeg bent hersteld, ga je weer door.
De stress die je ziek maakt is stress die voortduurt zonder pauzes, de eerdergenoemde chronische stress.
Als de eisen die aan je gesteld worden verder toenemen of eigenlijk: als jij denkt dat de eisen die aan je gesteld worden toenemen, beland je in de karwei/frustratiefase. Dit is het begin van de creativiteit. Creatieve ideeën komen namelijk vaak pas in je op als er frustratie aanwezig is.
Hoe snel je in deze fase belandt, ligt helemaal aan jouw interpretatie. Voor een perfectionist zijn de eisen namelijk veel hoger dan voor iemand die zich overal gemakkelijk vanaf maakt.
Wanneer wordt positive stress negatieve stress?
Als de eisen verder groeien, begint het echt lastig te worden. Er is echter nog nooit iemand in de problemen geraakt door stress zonder dat zich ruim van te voren signalen voordeden, vertelt Compernolle. Je lichaam signaleert dat namelijk al ruim voordat het echt mis gaat. Voor jezelf is het heel belangrijk in stressmanagement dat je de vroegste alarmsignalen al herkent en ernaar luistert. Als je geen rekening houdt met die signalen, gaat het mis. Voor zorgverleners is het belangrijk dat je naast je eigen alarmsignalen, ook de signalen van de ander, de cliënt, herkent.
De meeste signalen zijn veranderingen in het gedrag van mensen. Je moet in staat zijn om kleine maar significante veranderingen in het gedrag van anderen te kunnen zien. Negatieve stress maakt namelijk dat (slimme) mensen domme dingen doen.
Wat zijn nou die signalen van negatieve stress?
Iemand wordt ontevreden, prikkelbaar, agressief, duizelig. Iemand heeft plots gewichtsverlies/toename, last van hoofdpijn, spierpijn, rugpijn, concentratievermindering, en nog veel meer.
Als de eisen nog verder toenemen, kom je echt in de problemen. Er kunnen zorgelijke alarmsignalen komen: je krijgt een hartinfarct, een bypass of krijgt last van hyperventilatie. Je hebt mensen die zelfs deze alarmsignalen negeren en maar doorgaan.
Waar gaan ze dan naartoe? “Naar een plek die gevaarlijk is, naar een burn-out of zelfs naar de enige plek waar geen stress meer is: 60 cm onder de grond of in een mooie urn op de schouw.”
Dat is niet de bedoeling van stressmanagement. De bedoeling is om zo veel mogelijk aan de top van de curve te functioneren. Dat is stressmanagement.
Bovenop onze stress en prestaties, spelen ook de breinboeien een grote rol in de beleving van stress. Compernolle ontdekte wat de impact was van de smartphone en de ‘anti sociale media’ op de stress(balans), en is dat ook gaan onderzoeken. Hij heeft dit vervolgens de breinboeien genoemd. Andere mensen noemen het ook wel technostress, maar Compernolle legt uit waarom die benaming eigenlijk niet helemaal klopt: het is niet de technologie die de stress veroorzaakt, het is de manier waarop de technologie wordt gebruikt. De kern van het verhaal is dat we altijd verbonden zijn. Dat is het kernprobleem. Altijd verbonden kunnen zijn met iedereen is fantastisch, maar altijd echt verbonden zijn is dramatisch slecht voor je functioneren, en dus niet alleen voor je stressbalans.
Waarom is altijd verbonden zijn zo’n ramp voor de intellectuele productiviteit? Het verleidt ons om continu te multitasken. Multitasken is iets wat ons brein goed kan en continu doet, maar ons denkbrein kan dat niet. Het menselijk denkbrein kan maar aan een ding tegelijk aandacht geven.
Er zijn veel zaken die op het gebied van stress de veerkracht bevorderen. Sommige mensen noemen het stressbestendigheid. De veerkracht is de kern in omgaan met stress. Compernolle heeft hiervoor de term V-TEAM in het leven geroepen: Vitaliteit, Tijd, Expertise, Aandacht en Materiële middelen. Dit zijn belangrijke elementen van de veerkracht. Maar de allerbelangrijkste positieve invloed op onze veerkracht is: beschikken over sociale steun, een goed sociaal netwerk. Denk hierbij aan je familie, vrienden en partner. Ook steun op het werk is van belang. De belangrijkste steun op het werk is de baas. Als je baas vierkant achter je staat, praktische steun en emotionele steun biedt, de rotzooi opruimt en positieve feedback geeft, kun je veel meer stress op het werk aan, dan als je een baas hebt die dat niet kan of niet wil doen. Dat is natuurlijk ook subjectief: het is niet de steun die je hebt, maar de steun die je denkt te ontvangen.
Vitaliteit is het verschil tussen veerkracht aan de ene kant en negatieve stress aan de andere kant. Het is niet de objectieve balans, maar de subjectieve balans. Waar kan je op letten als jijzelf of iemand in je omgeving uit balans raakt? Zorg voor voldoende steun thuis, op het werk, steun van vrienden, en leer je prioriteiten kennen en bewaken. Slaap is de belangrijkste pauze, vooral voor ons brein. Zonder een goede pauze ondermijn je je brein.
Probeer daarbij zo min mogelijk negatieve emoties te hebben. Dat is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan, maar negatieve emoties zijn slecht voor je hart en je bloedvaten. Dat is ook waarom je moet uitkijken met het te veel op ‘anti sociale media’ zitten: die media weten volgens Compernolle dat angst en boosheid het meeste reactie uitlokt, dus laten ze het algoritme je dingen voorschotelen waardoor die emoties worden opgeroepen.
Zorg ervoor dat je in je leven dingen hebt naast je werk, andere dingen waar je energie uithaalt.
Compernolle schetst een verhaal om de belangrijke aspecten van de stressbalans te verduidelijken: het verhaal van twee ratten.
Er zitten twee ratten naast elkaar, ieder in een eigen kooitje. Op de bodem van de kooitjes kan wat elektriciteit worden gezet. Dat is voor de dieren onaangenaam, maar het is niet heel erg. Ze zitten daar gewoon, rustig. Als er stroom op wordt gezet, worden de ratten onrustig. Ratje B botst per ongeluk tegen een schakelaar aan en schakelt de stroom uit! Pauze. Ah, wat een opluchting. Vervolgens wordt er weer stroom op de kooitjes gezet. Maar ratten kunnen iets in een keer leren, er is sprake van one trial learning. Als ze iets een keer meegemaakt hebben, weten ze het dus voor de volgende keer. Dus wat gebeurt er nu? Ratje B weet nu de schakelaar te vinden. Het gaat zelfs zo ver dat ratje B een gezondere rat wordt, omdat hij nu weet hoe het werkt. Maar ratje A rent maar rond als er stroom op hem wordt gezet. Uiteindelijk bolt ratje A zich op en ligt hij maar in zijn kooitje. Hij reageert niet meer op de stroom. Als rat B de stroom uitschakelt voor zichzelf, schakelt hij het ook uit voor rat A. De stress is dus precies hetzelfde. Het enige verschil is dat rat B er invloed op heeft. Die invloed maakt het verschil.
In het engels spreekt men over het woord control. Controle over stress en het leven heeft een mens echter niet, volgens Compernolle. Daarom spreekt hij liever van invloed. Om in balans te zijn is het belangrijk dat we het gevoel hebben invloed te hebben op onze situatie. Zelfs als iets heel moeilijk is, kunnen we er dan nog steeds veel beter tegen en blijven we veel beter in balans. Dat ligt helemaal in lijn met wat Epictus, een oude griekse geleerde, vertelde: Lijden is het gevolg van het proberen invloed uit te oefenen op dat waar we geen invloed op hebben en niet te doen wat binnen onze invloed valt.
Bovendien zijn mensen vrij te kiezen waar we aandacht aan geven. Dus: probeer te bedenken wat je invloedssfeer is. Waar heb ik geen invloed op? En waarop wel? Daartussen is een grijs gebied. De dingen waar je invloed op hebt of invloed op wilt hebben, moet je doen. Daarvoor moet je werken, jezelf verder ontwikkelen en groeien. De dingen waar je geen invloed op hebt, moet je niet over piekeren en mopperen. Dat is een heel mooie oefening over de invloedssfeer. Ga eens na wat behoort tot jouw invloedssfeer en wat niet? En waar kan je misschien wel invloed op krijgen?
Met die oefening is de balans compleet. De balans drukt uit dat het er niet toe doet wat de werkdruk is, wat de eisen zijn die gesteld worden. Het belangrijkste is de balans. Je kan perfect in balans zijn op een laag niveau, je kan perfect in balans zijn op een hoog niveau. Het maakt niet uit op welk niveau je functioneert, als je maar in balans bent. Soms zijn we geneigd om de oorzaak van onze onbalans bij de eisen te leggen: ‘m’n baas wil dit van me, m’n vrouw vraagt me om dat te doen …’ en machteloos te worden.
Aan de bron van de stress kan je dikwijls inderdaad niets doen, maar als je goed naar de balans kijkt, kun je er wat aan doen als je uit balans bent. Kijk naar de eisen. Als dat niet te veel is, kijk dan naar de middelen die je hebt om de stress te verlagen: door iets anders te doen, kun je invloed uitoefenen op die stress. Kijk ook naar hoe je tegen de zaken aankijkt. Kijk je naar je eigen capaciteiten met een verkleinlens? En met vergrootlens naar de eisen? Probeer dat dan te veranderen.
Wat doe je als je stressbalans uit balans is en je weet dat die uit balans is?
De levensreddende interventie is de pauzetoets indrukken. Hiermee doelt Compernolle er niet op dat je ineens je spullen pakt en drie weken op vakantie gaat. De pauzetoets indrukken hoeft maar 1 minuut te duren. 1 minuut pauze en in die minuut moet je aan twee dingen denken: hoe dringend is het dat je er wat aan doet? Het tweede is denken aan de balans: is er iets wat je kan doen om de balans te herstellen?
Kortom, stress is een fantastisch iets. Als je je maar bewust bent van de subjectiviteit van je balans, als je zorg draagt voor je veerkracht, je beschikt over en investeert in een goed sociaal steunend netwerk, je het gevoel behoudt invloed te hebben op je situatie, je voldoende tijd neemt voor pauze, slaap en herstel. En niet onbelangrijk, hou op met altijd verbonden zijn.